Het proces van het ontstaan van Open Samenlevingen is begonnen bij de oude Grieken met als uitvloeisel de vorming van de op democratische leest gestoelde stadstaten. Deze maatschappelijke ordening was natuurlijk niet perfect en veroorzaakten ook wezenlijke problemen die een tegenreactie uitlokte. Stromingen die uiteindelijk vorm geven aan een contra-revolutie tegen de rede beginnen altijd rond ur gente maatschappelijke problemen bij politieke/maatschappelijke filosofen, soms heel duidelijk van nieuw onderwerp, soms meer vanuit een diffuse tijdsgeest.
Dit hele proces van vorming en tegenreacties op een open samenleving is beschreven door Karl Popper in zijn boek De open samenleving en haar vijanden, als reactie en uitleg van het hoe en waarom de opkomst van het nazisme.
Het boek verschenen in 1945 en “… polemische boek werd onmiddellijk herkend als een klassieke verdediging van de westerse liberale democratie” (Arjen Fortuin)
Hier een vergelijking wat we met een Gesloten en Open samenlevingen volgens Popper bedoelen.
| Gesloten Samenleving | Open Samenleving |
|---|---|
| Tribale Samenleving (standen) | Democratische Samenleving (burgers) |
| Statisch Iedereen heeft zijn vaste plek | Dynamisch Iedereen kan positie verdienen/verwerven |
| Geen onderlinge concurrentie burgers | Onderlinge concurrentie op basis van kwaliteit |
| Geloof in magische krachten | Geloof in kritisch vermogen |
| Elite leidt met goddelijke macht | Elite mag leiden van haar burgers |
| Elite weet het beter | Elite organiseert oplossingen |
| Problemen oplossen met heilstaat | Problemen oplossen met ratio |
| Dissidenten: hel en verdoemenis, want a-sociaal | Dissidenten: vrijheid van meningsuiting, want onderdeel beschaving |
De strevers naar een open of gesloten samenleving zijn vervolgens te benoemen als respectievelijk progressieven en conservatieven, hoewel men zelf andere labels opprikt, al naar gelang wat in de mode is en de intenties lekker positioneert:
| Conservatief | Progressief |
|---|---|
| Toepassen geweld: doel heiligt middelen | Geweldloos / recht op zelfverdediging |
| Neem de maat bij andersdenkenden | Accepteert andersdenkenden, maar daar wel kritiek op hebben |
| Ordent maatschappij in starre kasten | Stimuleert individuele kwaliteit en beloont dat |
| Eist instemming met elitaire bedachte oplossingen | Stimuleert kritiek en discussie |
| Waarschuwt voor rampspoed met hel – en – verdoemenis | Vertrouwd op kracht ratio bij oplossen van problemen |
| Eist maatschappelijk relevantie bij wetenschap en cultuur beoefening | Verwerpt vooroordelen bij wetenschap en cultuur en tracht dat te vermijden |
| Sturen op conformeren | Sturen op betrouwbare informatie |
| Formuleert de heilstaat/paradijs eind doel | Streeft naar vooruitgang via trial & error |
Popper verdedigt verschillende stellingen in zijn boek:
- “… het begrip van de totalitaire aanval op de beschaving en wil laten zien dat die aanval even oud is als onze democratische beschaving”.
Het is van alle tijden en de Nazi’s waren geen uitzonderingen, evenals de D66’ers niet. - Het is niet een aanval van buitenaf (zoals ons verzet in de 2de wereldoorlog; dat was geen verzet tegen de gesloten samenleving maar tegen een vreemde gewelddadige bezetter die zich met onze zaken bemoeide), maar als reactionaire kracht die de democratische beschaving van binnenuit ondermijnt.
“ …. de overgang van de tribale of “ gesloten samenleving” met haar geloof in magische krachten naar een “open samenleving” waarin de kritische vermogens van de mens vrij spel krijgen. … de schok van van de overgang .. hebben (de weg) vrijgemaakt voor reactionaire bewegingen, die geprobeerd hebben, en nog steeds proberen, de beschaving te vernietigen…. Het suggereert dat wat tegenwoordig “totalitarisme” noemen, thuishoort in een traditie die net zo oud of net zo jong is als onze beschaving”. - “Waarom steunen al die sociale filosofieën de revolte tegen de beschaving? … Waarom zijn zij zo aantrekkelijk en verleidelijk voor zoveel intelectuelen?”.
“Ik ben geneigd te denken dat dit komt doordat zij uiting geven aan een diep gevoel van onbehagen over een wereld die niet voldoet – en niet kan voldoen – aan onze morele overtuigingen en onze dromen over volmaaktheid.” (K. Popper).
De slinger gaat een goed ogenblik weer de andere kant op als door het gesloten systeem te veel burgers zich beperkt gaat voelen in hun persoonlijke geluk en de wil om zelf het lot in handen te nemen, want die heilstaat komt natuurlijk nooit en is ook nooit ergens gekomen.
Wat drijft de maatschappelijke ontwikkelingen weer de andere kant op?
Veel burgers streven van nature naar voortdurende verhogen van hun welvaart en geluk. Dat vereist transparantie en voorspelbaarheid in het organiseren door de overheid van onderwijs, veiligheid en onbevooroordeeld recht (iedereen is gelijk voor de wet). Omdat de – per definitie – grote midden“klasse” van de burgers onze welvaart produceert middels vrij ondernemerschap, is onafhankelijkheid van de overheid noodzakelijk en dat kunnen zij dan afdwingen. De meeste diepgaande wijzigingen in samenlevingen komen uiteindelijk door de emancipatie van de midden-klassers. Tamelijk veel burgers nemen hun lot liever zelf de in de hand dan aan de leiband van een (geestelijk) leider of een baas te blijven lopen.
Maar er is meer. De wetenschap, dus de ratio, is een zelfstandige factor die de weg naar de open samenleving wijst. Dat is wat er tijdens de periode van verlichting is gebeurd en wat ook NU nog over op aarde een stevige motor is naar welvaart en ge luk. En die weg loopt altijd via technologische vernieuwingen gebaseerd op waarde vrije wetenschap. In dat gebied is de ratio de baas!
Hans Rosling schrijft daar over in zijn boek “Feitenkennis: 10 redenen waarom we een verkeerd beeld van de wereld hebben en waarom het beter gaat dan je denk!”. Onheilsvoorspellers hebben ook hun antipoden die de weg bereiden naar een open samenleving.
De open samenleving is waard om te worden verdedigd niet omdat zij de beste van alle mogelijke samenlevingen is, maar omdat zij de beste van alle bestaande samenlevingen is.